Педагог. Чинчийээччи. Энтузиаст.
(очеркаттан быһа тардыы)
Киһи дьолго. Көтөр көтүүгэ ананан төрүүллэр.
М. ГОРЬКАЙ
Бүлүү эбэ дьэрэкээннээх симэхтээх үрдүк кытлын батыһа Элгээйи сэлиэнньэтэ тэнийэн сытар. Бу билигин Ленин орденнаах “Элгээйи” совхоз эргийэр киинэ. Сэлиэнньэ ортотугар Үлэ Геройа П.Х. Староватов аатынан орто оскуола Айылҕатын музейыгар киирдэххинэ, күн сирин араас муннуктарыгар сылдьан аан дойду көтөр кынаттаахтарын, сүүрэр атахтаахтарын дуоһуйа көрөҕүн.
Туох туох суоҕуй Айылҕа музейыгар? Арктика, Антарктида муус дьайыҥнара, туундара үүнээйитэ, көтөрө-сүүрэрэ, лиҥкир тайҕа уонна хонуу куйаардар, хайалар хапчааннара уонна тропик киэҥ эйгэлэрэ – туох баар олохтоохторунан: үс грамм ыйааһыннаах күүдээктэн сул дүлүҥ саҕа крокодилга, модун улахан моҕойдорго, Гималайдааҕы эһэттэн страус көтөргө, өрт турааҕыттан дьураалаах зебр ат үөрүгэр, чараппаахыттан былыыр-былыр өлөн бараммыт динозаврдарга тиийэ манна мунньуллан тураллар. Биллэн турар, чуучалалар, макеттар, экспозициялар, сыбаан, таҥан, уруһуйдаан оҥоһуктар. Итилэри барыларын норуот үөрэҕириитин туйгуна, педагогическай үлэ ветерана Борис Николаевич Андреев бэйэтин үөрэнээччилэрин көмөлөрүнэн өр сыллар усталарыгар хомуйан оҥорбут.
Биология учууталын биографията атын сүүһүнэн тыһыынча советскай дьон биографиятыттан соччо атына суох. Аҕата Н.Т. Андреев учуутал, Бориһа 4 саастааҕар өлбүт. Ийэтэ Мария Лавровна Якутскайтан төрүттээх. Билигин да тэтиэнэх сылдьар, дьиэҕэ-уокка туһа киһитэ.оҕотун, кыра сиэнин кытары Элгээйигэ олорор.
Тулаайах аҥардаах оҕо тиийиммэттик-тугэммэттик улаатан, үөрэҕирэн испит. Кини оҕо сааһа Күүкэй нэһилиэгэр Оруктаах үрэҕин таһыгар ааспыта. Баҕар, ити үрэх баһын дьиикэй, ол эрээри дьикти кэрэ айылҕатын истиҥ сүрэхтэн таптааһына, күөх хонуутугар күөлэһийиитэ, сөрүүн уутугар сөтүөлээһинэ, ыраас салгынын ыйырбахтааһына Ийэ дойдуга, кини киэҥ эйгэтигэр сүдү тапталын бастакы сырдык кыыма саҕыллыбыта буолуо. Төрөөбүт алаһа дьиэбитин, төгүрүк алааспытын, тулалаан турар кэрэ айылҕабытын таптааһыммытыттан иитиллибит Ийэ дойдубутугар итии тапталбыт саҕаланарын биһиги бэркэ өйдүүбүт.
Икки чанчыктара кыырыктыйан эрэр бэскилээх, сырдык кэрэ сэбэрэлээх учуутал киһи Якутскайдааҕы педтехникум литературнай-языковедческай отделениетын бүтэрбитэ быданнаата. VII кылааһы бүтэрээт учууталлыаҕыттан кини киппэ санныларыгар 40 кыстык хаар түһэн кыыдамнаатаҕа. Үйэ аҥарыгар чугасаһар кэмҥэ учууталынан үлэлээһин – олус уһун болдьох. Борис Николаевич хас биирдии уруога, хас биирдии күнэ, олорон ааспыт сыллара – бу түбүктээх үлэлэр, кэрэҕэ дьулуһуулар, көрбөтөҕү-билбэтэҕи көрдөөһүннэр уонна арыйыылар этилэр эбээт. Суох, кини биографията көннөрү киһи биографията буолбатах, уһулуччулаах киһи биографията.
В.Н. Скалон профессор мин очеркам геройун туһунан маннык суруйбут эбит: “Педагог быһыытынан кини бэйэтин юннаттарын дневниктэринэн киэн т уттар кыахтаах. Кини советскай педагог эрэ билэр билиитин уонна айылҕаны таптыырын бэйэтин юннаттарыгар сатаан биэрэр кыахтары чахчы тутунна. Учуутал оҕолору элбэххэ үөрэттэ, оттон оҕолор олус баҕаран туран киниэхэ сыаналаах үлэни суруйарыгар көмөлөспүттэр.
Ученай быһыытынан, оттон Борис Андреев советскай интеллигенция ити бөлөҕөр бэйэтин ааҕынар толору бырааптаах, кини биһиги Бүлүү өрүс киэҥ бассейнын көтөрдөрүн бииһин туһунан билиибитигэр быстах да, дьоһуннаах да эбиилэри киллэртээтэ”.
Борис Николаевич формальнай өттүнэн ученай буолбатах эрээри, кини “Бүлүү орто сүүрүгүн көтөрдөрө” диэн научнай кинигэтэ – научнай үлэһиккэ достойнай үлэ. Оттон кини “Саха сиригэр сибэккин үүннэрии” диэн иккис кинигэтэ – Сибиир агрономнарын үөрэтэр кинигэлэрэ. Киһи сөҕөрө баар – тыа оскуолатын орто үөрэхтээх рядовой учуутала уонна кини икки научнай кинигэ автора Борис Николаевич билигин үһүс кинигэтин “Алмаастаах кыраай көтөрдөрүн”, итини сэргэ биолог учууталларга, краеведтарга көмө төрдүс кинигэтин бэчээттэтээри сылдьар.
Чинчийээччи, энтузиаст, учуутал төлөннөөх олоҕун чүөмчүлэринэн, бэйэтин харыстаммат үлэтин бэлиэлэринэн киниэхэ бэриллибит наҕараадалар буолаллар: Норуот хаһаайыстыбатын ситиһиилэрин Бүтүн Союзтааҕы быыстапкатын Улахан үрүҥ көмүс медала, И.В. Мичурин төрүөбүтэ 100 сылын туолуутугар аналлаах медаль, улуу сирдьит В.И. Ленин юбилейа буолбут сылыгар “Килбиэннээх үлэтин иһин” медаль, соторутааҕыта бэриллибит “Октябрьскай революция” ордена Биолог учуутал үлэтэ, олорон кэлбит олоҕо баай ис хоһоонноох, мэтириэтэ элбэх кырыылардаах, олортон сорохторун ааҕааччыларга билиһиннэрэн эрэбин.
Якутскай, Ньурба, Сунтаар оскуолатын салайааччылара учууталга маннык характеристиканы биэрэллэр: “Табаарыс Андреев Б.Н. бэйэтин предметин матырыйаалын уонна методикатын туйгуннук баһылаата. Кини биир да уруога көрдөрөн үөрэтэр пособиелара суох барбаттар: хас биирдии уруокка кини эбэтэр уруһуйдары, эбэтэр моделлары, эбэтэр чуучалалары, эбэтэр дьардьамалары, эбэтэр эттээһиҥҥэ анаан ханнык эмэ кыылы, көтөрү, балыгы аҕалар. Үөрэтии матырыйаалын кэрэхсибиллээхтик кэпсиир, ол иһин сүүс бырыһыаннаах билиини ситиһэр. Үөрэнээччилэри барыларын, уруокка даҕаны уруок таһыгар даҕаны буоллун, улэлээн хабар дьиктилээхэй талааннаах”.
Бүлүү бассейнын көтөрдөрүн үөрэтэ учуутал юннаттарынаан элбэх походтарга сылдьыбыта, таарыччы Саха сиригэр быралыйар быданнааҕыта олоро сылдьыбыт мамоннар, носорогтар, туур оҕустар, кыыл сылгылар уҥуохтарын, балыктар 18 көрүҥнэрин булбута, тыһыынчанан араас экспонаттары хомуйбута. Наука туһа диэн бэрт үһүс көтөрдөрү биһилэхтээбитэ.
Өскөтүн энциклопедист ученай Р.К. Маак Бүлүү умнаһыттан көтөрдөр 117 көрүҥнэрин булбут буоллаҕына, Борис Николаевичтаах түбүктээх, мындыр үлэ түмугэр көтөр 201 көрүҥүн булан паспордаатылар. Буолумуна даҕаны, төрөөбүт Бүлүүбүт бассейна мөлүйүөн аҥара квадратнай километр иэннээх, ол аата Испания, Франция курдук бөдөҥ государстволар сирдэриттэн-уоттарыттан итэҕэһэ суох баараҕай. Элгээйи чинчийээччилэрэ өссө биһиэхэ саҥа кэлэн олохсуйбут көтөрдөр 12 көрүҥнэрин буллулар. Кинилэр ортолоругар Мали Республикатыгар, Пакистаҥҥа, Данияҕа, Германияҕа биһилэхтэммит көтөр кынаттаахтар бааллар. Күөх тайҕа саҥа олохтоохторунан удодтар, үрүҥ крачкалар, чиибистэр, зябчиктар, кыырыктыйбыт киргиллэр буолаллар. Нэһилиэнньэ бу көтөрдөрү харыстыах, төрүүллэригэр – ууһуулларыгар кыах биэриэхтээх тустаах.
Б.Н. Андреев – дьоллоох олоҕун ортотугар сылдьар. Кини сүүһүнэн оҕолору үөрэтэн, дьоллоох олох килэһийэр аартыгар сирдээтэ.урукку кырачаан уолаттар араас идэлээх үлэһиттэр буола үүннүлэр, сорохторо учууталларын туйаҕын хатаран учуутал идэтин ыллылар. Борис Николаевич хас да үөрэнээччилэрэ ученайдар буоллулар, холобур: Игорь Иванов – биологическай, Клара Очурова – химическэй, Юрий Максимов – геологическай, Мария Гаврилова – метеорологическай наукалар надидаттара... Учуутал суолун-ииһин, мэтириэтин биир кырыытын манна эмиэ көрөбүт.
Музейы атаҕар туруорууга совхоз дирекциятын, Элгээйи орто оскуолатын турунуута, дьон сэргэ көмөтө улахан эбиттэр. Айылҕа музейыгар совхоз эбии салааны салгыы тутан, уунан ититиллэр системаны киллэрэ сылдьар. Кыыллар, көтөрдөр саҥа чуучалаларын булууга суоппардар Петр Захаров, Аоиан Кондратьев, врач Петр Данилов, булчут Павел Николаев, орто оскуола директора Лука Никифоров уо.д.а. көмөлөһөллөр. Хайа, уонна бу сэлиэнньэҕэ олорор уонтан тахса самодеятельнай художниктар, хас да тимир, көмүс, мас уустара көмөлөһүөхтэрэ турдаҕа дии. Талааннаахтарынан норуоппут барҕа баай.
Айылҕа музейа Сахабыт республикатын чулуу музейа уонна киэн туттунуута буолар кыахтаах. Атын музейдар курдук экскурсаннар эрэ сылдьыыларынан кини анала буппэт. Манна уруоктар ыытыллаллар. Бу дьиктилээхэй музейга кэлэн, Борис Николаевич Андреевка – талааннаах педагогка, чинчийээччигэ, энтузиаска ыалдьыттааҥ.
С. Саввинов.
//Сунтаар сонуннара. – 1971. – Алтынньы нь күнэ. – с.2. |